५) हिंदू (ब्राम्हणी)

हिंदू ब्राम्हणी लेणी खोदण्याची सुरुवात इ. सनाच्या ५ व्या शतकापासून झाली. मध्यप्रदेशातील भोपाळ जवळ (विदीशा जवळ) असलेल्या उदयगिरीची लेणी सर्वात प्राचीन हिंदू (ब्राम्हणी) लेणी असावीत. त्यानंतरच्या काळात कर्नाटकातील बदामी, ऐहोळे येथील लेणी खोदण्यात आली.महाराष्ट्रातही चालुक्यांच्या काळात हिंदू (ब्राम्हणी) लेणी खोदण्याची सुरुवात झाली. वेरुळ, घारापुरी, मंडपेश्वर, आंबेजोगाई, खरोसा, ढोकेश्वर येथे हिंदू लेणी खोदण्यात आली. हिंदू शिल्पींनी प्रथम बौध्दांचे अनुकरण केले; परंतु पुढील काळात खोदलेली लेणी पाषाण मंदिरांप्रमाणे होती. त्यात गोपुरे, चौकटी, कपाटे, देवळ्या यांची योजना करण्यात आली. लेण्यांमध्ये पुराणातल्या कथांवर रामायण, महाभारतावर आधारीत शिल्पपट कोरण्यात आले. या शिल्पांमध्ये आवेश, वेग दिसून येत असल्यामुळे ही शिल्पे अधिक आकर्षक व परिणामकारक दिसू लागली. विषयाच्या व आशयाच्या वैविध्यतेमुळे शिल्पकारांना अनेक नविन प्रयोग करता आले. हे करताना मूर्तीच्या सौंदर्य व आध्यात्मिक वलयाला धक्का न लावता एकाच मूर्तीतून अनेक रुपके व आख्यायिका सामान्य प्रेक्षकाला समजतील अशा मांडण्यात आल्या. देवतांच्या मूर्तीबरोबर त्यांची वाहाने, प्राणी, पक्षी, झाडे, फळे, वेली, फुले यांनी लेणी सजविण्यात आली. हिंदू धर्मात शैव व वैष्णव हे प्रमुख पंथ होते. लेण्यांवरही यांचा प्रभाव दिसून येतो. सुरुवातीच्या काळातील लेणी एकतर पूर्णपणे शैव किंवा वैष्णव असत. उत्तरकाळात हा भेद मिटून एकाच लेण्यात दोन्ही पंथांची शिल्पे दिसू लागली.