मुळाक्षरानुसार | डोंगररांगेनुसार | जिल्ह्यानुसार | प्रकारानुसार | श्रेणीनुसार | |
कुलाबा किल्ला (Colaba) | किल्ल्याची ऊंची :  0 | ||||
किल्ल्याचा प्रकार : जलदुर्ग | डोंगररांग: डोंगररांग नाही | ||||
जिल्हा : रायगड | श्रेणी : सोपी | ||||
अलिबागच्या समुद्रात असलेल्या खडकावर कुलाबा किल्ला व सर्जेकोट ही दूर्गद्वयी उभी आहे. हे दोनही किल्ले मिश्रदुर्ग ह्या प्रकारातील आहेत. भरतीच्या वेळी हा किल्ला चारही बाजूने पाण्याने वेढला जातो व जलदुर्ग बनतो; तर ओहोटीच्या वेळी किल्ल्यापर्यंतची जमीन उघडी पडते व किल्ला भूइकोट बनतो. हा दुर्ग ज्या खडकावर उभा आहे, त्याची दक्षिणोत्तर लांबी २६७ मीटर असून पूर्व पश्चिम रुंदी १०९ मीटर आहे. |
|||||
|
|||||
इतिहास : | |||||
अलिबागच्या समुद्रात अर्धा किलोमीटरवर असलेल्या खडकावर मराठी सैन्याची चौकी होती. ‘‘ज्यांचे आरमार त्यांचा समुद्र‘‘ हे शिवाजी महाराजांना माहीत असल्यामुळे मोक्याच्या बेटांवर त्यांनी किल्ले बांधले व जुने बळकट केले. १९ मार्च १६८० रोजी महाराजांनी किल्ला बांधायला सुरुवात केली. त्यांच्या निधनानंतर संभाजी महाराजांनी कुलाबा किल्ल्याचे बांधकाम जून १६८१ मध्ये पूर्ण केले. सरखेल कान्होजी आंग्रे ह्यांच्या कारकीर्दीत कुलाबा किल्ला प्रसिध्दीस आला. त्यावेळी आरमारी हालचालींचा डावपेचांचा हा किल्ला केंद्र होता. ४ जुलै १७२९ रोजी कान्होजी आंग्रे ह्यांचे कुलाबा किल्ल्यावर निधन झाले. १७७० मध्ये पिंजरा बुरुजापाशी लागलेल्या भयंकर आगीत किल्ल्यावरील अनेक बांधकामे जळून नष्ट झाली. १७८७ मध्ये लागलेल्या दुसर्या आगीत आंग्य्राचा वाडा नष्ट झाला. २९ नोव्हेंबर १७२१ रोजी ब्रिटीश व पोर्तुगिजांच्या संयुक्त सैन्याने अलिबागवर ६००० सैनिक व ६ युध्दनौका घेऊन हल्ला केला, पण त्यांचा त्यात सपशेल पराभव झाला. |
|||||
पहाण्याची ठिकाणे : | |||||
ओहोटीच्या वेळी किनार्यावरुन किल्ल्यापर्यंत चालत जाता येते. किल्ल्याचे प्रवेशद्वार किनार्याच्या बाजूस आहे. शिवाजी महाराजांनी दुर्ग स्थापत्यात अनेक प्रयोग केलेले आहेत. त्यापैकी एक येथे पहावयास मिळतो. हा दुर्ग बांधतांना दगडाचे मोठे मोठे चिरे नुसते एकमेकांवर रचलेले आहेत. दोन दगडांमधील फटीत चुना भरलेला नाही. त्यामुळे समुद्राची लाट किल्ल्याच्या तटाच्या भिंतींवर आपटल्यावर पाणी दगडांमधील फटीत घुसते व लाटेच्या तडाख्याचा जोर कमी होतो. किल्ल्याच्या प्रवेशद्वारावर मोर, हत्ती, हरण, कमळ, शरभ अशी शिल्पे कोरलेली आहेत. या प्रवेशव्दाराच्या आत संरक्षणासाठी दुसरे प्रवेशव्दार होते पण आता त्याचे अवशेष उरलेले आहेत. प्रव्शेव्दाराच्या डाव्या बाजूच्या बुरुजावर तोफ़ा आणि ध्वज स्तंभ आहे. किल्ल्याला एकुण १७ बुरुज आहेत. चार टोकांना चार, पश्चिमेला ५, पूर्वेला ४, उत्तरेला ३ व दक्षिणेला १ बुरुज आहेत. या बुरुजांना पिंजरा, नगारखानी, गणेश, सूर्य, हनुमंत, तोफखानी, दारुखानी अशी नावे आहेत. प्रवेशद्वारातून आत गेल्यावर, डाव्या बाजूने गेल्यास भवानी मातेचे मंदिर लागते त्याच्या समोरच पद्मावती देवीचे छोटे व गुलवती देवीचे (महिषासूर मर्दिनीची मुर्ती) मंदिर आहे. पुढे गेल्यावर डाव्या हाताला वाडे, पागा, कोठी यांचे अवशेष दिसतात. उजवीकडे असलेल्या वाड्याच्या अवशेषामध्ये एक घुमटी पाहायला मिळते. डावीकडे असलेल्या वाड्याच्या अवशेषातून तटबंदीकडे चालत गेल्यावर तटबंदी जवळ एक समाधी आहे . त्यावर पावल कोरलेली आहे. पुढे दोन तुळशी वॄंदावन (समाध्या) आहेत. पुढे तटबंदीत एक शौचकूप आहे. तेथे असलेल्या जीन्याने तटबंदीवर चढून गेल्यावर पीराच थडग आहे. तिथेच बुरुजावर वास्तूचे अवशेष व पाहायला फ़ांजीवरुन तसेच पुढे चालत गेल्यावर एक शौचकूप व तटबंदीतील खोली पाहायला मिळते. पुढे आपण किल्ल्याच्या दुसर्या बाजूच्या प्रवेश्व्दाराशी पोहोचतो. या दुर्गाच्या दक्षिण टोकाला असणार्या दरवाजाला धाकटा दरवाजा / यशवंत दरवाजा / दर्या दरवाजा म्हणतात. प्रवेशव्दाराच्या बाजूला असलेल्या बुरुजावरुन खाली उतरल्यावर कान्होजींची घुमटी पाहायला मिळते. प्रवेशव्दारातून बाहेर पडल्यावर प्रवेशव्दारावर बाहेरच्या बाजूला कोरलेली गणपती, मोर, हत्ती, मगर, कमळ, शरभ, किर्तीमुख, हनुमान ही शिल्पे पाहायला मिळतात. प्रवेशव्दारापासून पुढे चालत गेल्यावर हनुमंताचे मंदिर आणि त्यापुढे गोदी पाहायला मिळते. तेथे नवीन जहाजे बांधली जात व जूनी दुरुस्त केली जात असत. गोदी पाहून पुन्हा दर्या प्रवेशव्दाराने किल्ल्यात शिरल्यावर आंग्य्रांच्या वाड्याचे अवशेष दिसतात. पुढे किल्ल्यावर अजुनही लोकांचा राबता असलेले सिध्दीविनायकाचे मंदीर आहे. गणेशमूर्ती संगमरवरी असून तिची उंची दीडफूट आहे.१७५९ साली राघोजी आंग्रे ह्यांनी सिध्दीविनायकाचे मंदिर बांधले असा उल्लेख आढळतो. मंदिराच्या प्राकारातच उंचवट्यावर उत्तरेस मारुतीचे व दक्षिणेस शंकराचे मंदिर आहे. येथे देवतांची शिल्पे कोरलेले अनोखे तुळशी वृंदावन आहे, मंदिरासमोर चिरेबंदी बांधणीची गोड्या पाण्याची पुष्कर्णी आहे. पुष्कर्णीच्या पुढे तटा पलिकडच्या दरवाजातून बाहेर गेल्यावर स्वच्छ पाण्याची विहीर आहे. या विहिरीला आत उतरायला पायर्या आहेत. पुष्कर्णी पाहून किल्ल्याच्या मुख्य प्रवेशव्दाराकडे येतांना डाव्या बाजूला चुन्याच्या घाण्याचे दगडी चाक पाहायला मिळते. किल्ल्याच्या मुख्य प्रवेशव्दाराजवळ आल्यावर फ़ांजीवर जाण्यासाठी पायर्या आहेत. त्या पायर्या चढून गेल्यावर बुरुजावरील वास्तूचे अवशेष पाहायला मिळतात पुढे गेल्यावर ध्वजस्तंभ आहे येथे खाल्च्या बाजूच तटबंदीत खोल्या आहेत. पुढे गेल्यावर बुरुजावर लाकडी गाड्यावर २ तोफा आहेत. तोफांच्या चाकांजवळ तोफा बनवणार्या कंपनीच नाव कोरलेल आहे ‘‘ डाऊसन हार्डी फिल्ड, डाऊ मूट आर्यन वर्क्स, यॉर्कशायर, इंग्लंड ", व वर्ष आहे १८४९. फ़ांजीवरुन पुढे चालत गेल्यावर बुरुजावरील वास्तूचे अवशेष पाहायला मिळतात . हे सर्व पाहून पुन्हा प्रवेशव्दारपाशी आल्यावर दरवाजातून सर्जेकोटला जाता येते. | |||||
पोहोचण्याच्या वाटा : | |||||
१) मुंबईहून - पनवेल - वडखळ मार्गे अलिबागला जावे, अलिबागच्या समुद्र किनार्यावरुन ओहोटीच्या वेळेस किल्ल्यात चालत जाता येते. २) मुंबईहून बोटीने मांडव्याला जाता येते. त्याच बोटीच्या तिकिटात अलिबाग एसटी स्टॅंड पर्यंत सोडतात. एस टी स्थानकातून किनार्यावर जाण्यासाठी रिक्षा मिळतात. | |||||
राहाण्याची सोय : | |||||
गडावर राहण्याची सोय नाही ,राहण्याची सोय अलिबाग मध्ये आहे. | |||||
जेवणाची सोय : | |||||
गडावर जेवणाची सोय नाही ,जेवणाची सोय अलिबाग मध्ये आहे. | |||||
पाण्याची सोय : | |||||
गडावर पाण्याची सोय नाही , पाण्याची सोय अलिबाग मध्ये आहे. | |||||
जाण्यासाठी उत्तम कालावधी : | |||||
पावसाळा सोडून वर्षभर | |||||
सूचना : | |||||
किल्ल्यात जाण्यासाठी सोयीस्कर ओहोटीच्या वेळा खालीलप्रमाणे आहेत. तिथी वेळ तिथी वेळ प्रतिपदा ४:०० ते ६:०० अष्टमी ९:०० ते १२:०० द्वितीया ५:०० ते ७:०० नवमी १०:०० ते १२:३० तृतीया ५:३० ते ८:०० दशमी ११:०० ते १३:०० चतुर्थी ६:०० ते ९:०० एकादशी११:३० ते १४:०० पंचमी ७:०० ते ९:३० द्वादशी १२:०० ते १५:०० षष्टी ८: ०० ते १०:०० त्रयोदशी१३:०० ते १६:०० सप्तमी ८:३० ते ११:०० चर्तुदशी १३:०० ते १६:०० पौर्णिमा / अमावस्या १४:३० ते १७:०० |
डोंगररांग: None | आड (Aad) | आमनेर (Aamner) | अचलपूरचा किल्ला (Achalpur Fort) | अग्वाडा (Aguada) |
अजिंठा (Ajintha Fort) | अजिंठा सराई (Ajintha Sarai) | अकलूजचा किल्ला (Akluj Fort) | अंमळनेर (Amalner) |
आंबोळगड (Ambolgad) | अमरावतीचा किल्ला (Amravati Fort) | अर्जूनगड (Arjungad) | अर्नाळा (Arnala) |
बहादरपूर (Bahadarpur Fort) | बहादूरगड (पेडगावचा किल्ला) (Bahadurgad (Pedgaon Fort)) | बहादूरवाडी गड (Bahadurwadi gad) | बाळापूर किल्ला (Balapur Fort) |
बांदा किल्ला (Banda Fort) | बांद्रयाचा किल्ला (Bandra Fort) | बाणकोट (Bankot) | बेलापूरचा किल्ला (Belapur Fort) |
बेळगावचा किल्ला (Belgaum Fort) | भवानगड (Bhavangad) | भोरवाडीचा किल्ला (Bhorwadi Fort) | भुदरगड (Bhudargad) |
भूपाळगड (बाणूर गड) (Bhupalgad (Banurgad)) | भूषणगड (Bhushangad) | चाकणचा किल्ला (Chakan Fort) | चापोरा किल्ला (Chapora Fort) |
कुलाबा किल्ला (Colaba) | दांडा किल्ला (Danda Fort) | दौलतमंगळ (Daulatmangal) | देवगडचा किल्ला (Devgad Fort) |
धामणगाव गढी (Dhamangaon Gadhi) | धारावी किल्ला (Dharavi Fort) | धर्मापूरी (Dharmapuri) | धारूर (Dharur) |
धोत्रीचा किल्ला (गढी) (Dhotri Fort (Gadhi)) | द्रोणागिरी (Dronagiri) | डुबेरगड(डुबेरा) (Dubergad(Dubera)) | दुर्गाडी किल्ला (Durgadi Fort) |
डच वखार (वेंगुर्ला कोट) (Dutch Warehouse( Vengurla Fort)) | फर्दापूर सराई (Fardapur Sarai) | फत्तेगड / फतेदुर्ग (Fattegad) | घारापुरी (Gharapuri) |
घोडबंदरचा किल्ला (Ghodbunder Fort) | गोवा किल्ला (Goa Fort) | हिराकोट (Hirakot) | होन्नुर किल्ला (Honnur Fort) |
इंद्रगड (Indragad) | इंदुरीचा किल्ला (गढी) (Induri Fort (Gadhi)) | जयगड (Jaigad) | जामगावचा किल्ला (Jamgaon Fort) |
जंजिरा (Janjira) | काकती किल्ला (Kakati Fort) | काळाकिल्ला (Kala Killa) | कलाडगड (Kaladgad) |
कनकदुर्ग (Kanakdurg) | कंधार (Kandhar) | करमाळा (Karmala Fort) | केळवे किल्ला (Kelve Fort) |
केळवे पाणकोट (Kelve Pankot) | खांदेरी (Khanderi) | खर्डा (Kharda) | खारेपाटण (Kharepatan fort) |
खुबलढा किल्ला (थळचा किल्ला) (Khubladha Fort (Thal Fort)) | कोर्लई (Korlai) | कोटकामते (Kotkamate) | मच्छिंद्रगड (Machindragad) |
माचणूर (Machnur) | मढचा किल्ला(वर्सोवा किल्ला) (Madh Fort (Varsova Fort)) | माढा गढी/किल्ला (Madha Fort) | माहीमचा किल्ला (Mahim Fort) |
माहीम किल्ला (केळवेमाहीम) (Mahim Fort ( Kelve - Mahim)) | मालेगावचा किल्ला (Malegaon Fort) | मंगळवेढा (Mangalwedha) | माणिकगड (Manikgad) |
मोहोळ गढी/किल्ला (Mohol Fort) | मोटी दमण किल्ला (Moti Daman Fort) | नगरचा किल्ला (Nagar Fort) | नगरधन (Nagardhan) |
नागलाबंदर किल्ला (Nagla bunder Fort) | नळदुर्ग (Naldurg) | नांदेडचा किल्ला (नंदगिरी किल्ला) (Nanded Fort (Nadgiri)) | नानी दमण किल्ला (सेंट जेरोम फ़ोर्ट) (Nani Daman Fort (St.Jerome Fort)) |
नारायणगड (Narayangad) | नस्तनपूरची गढी (Nastanpur) | पाचाड कोट (Pachad Fort) | पाच्छापूर किल्ला (Pachhapur Fort) |
पद्मदूर्ग (कासा किल्ला) (Padmadurg ( Kasa Killa)) | पद्मगड (मालवण) (Padmagad (Malvan)) | पळशीचा किल्ला (Palashi Fort) | पालगड (Palgad) |
परांडा (Paranda) | पारडी किल्ला (Pardi Fort) | पारनेरा किल्ला (Parnera Fort) | पारोळा (Parola) |
पिलीवचा किल्ला (Piliv Fort) | पिंपळास कोट (Pimplas Kot) | प्रचितगड (Prachitgad) | पुरंदर (Purandar) |
पूर्णगड (Purnagad) | रायकोट (Raikot) | ऱाजापूरची वखार (Rajapur Fort (British warehouse)) | राजगड (Rajgad) |
राजहंसगड (येळ्ळूरचा किल्ला) (Rajhansgad (Yellur Fort)) | राजकोट (Rajkot) | रामदुर्ग (Ramdurg) | रसलपूरचा किल्ला (सराई) (Rasalpur Sarai (Fort)) |
रेवदंडा (Revdanda) | रिवा किल्ला (Riwa Fort) | सदानंदगड (Sadanandgad) | सागरगड (खेडदूर्ग) (Sagargad) |
सामराजगड (Samrajgad) | सरसगड (Sarasgad) | सर्जेकोट (रायगड) (Sarjekot (Alibaug)) | सर्जेकोट (मालवण) (Sarjekot(Malvan)) |
साटवलीचा किल्ला (Satavali Fort) | शिवडीचा किल्ला (Sewri Fort) | शिरगावचा किल्ला (Shirgaon) | सिंधुदुर्ग (Sindhudurg) |
सिंदखेडराजा (Sindkhed Raja) | सायनचा किल्ला(शीव किल्ला) (Sion Fort) | सिताबर्डी किल्ला (Sitabuldi fort(Sitabardi Fort)) | सोलापूरचा भुईकोट (Solapur Fort) |
सुभानमंगळ (Subhan Mangal) | सुलतान गढी (Sulatan Gadhi) | सुरगड (Surgad) | सूवर्णदूर्ग (Suvarnadurg) |
टकमक गड (Takmak) | तेरेखोलचा किल्ला (Terekhol Fort) | थाळनेर (Thalner) | तोरणा (Torna) |
उंदेरी (Underi) | वज्रगड(वसई) (Vajragad (Vasai)) | वल्लभगड (हरगापूरचा किल्ला) (Vallabhgad(Hargapur)) | वसई (Vasai) |
विजयदुर्ग (Vijaydurg) | विजयगड (Vijaygad) | वरळीचा किल्ला (Worli Fort) | यशवंतगड (रेडीचा किल्ला) (Yashawantgad (Redi Fort)) |
यशवंतगड(नाटे) (Yashwantgad(Nate)) | यावल (निंबाळकर किल्ला) (Yawal Fort (Nimbalkar Fort)) |