|
|
शिवपुर्व काळात पावनगडावर एखादे चौकीवजा ठाणे असावे. सिद्दी जौहरने पन्हाळा किल्ल्यास वेढा घातला असता पन्हाळ्याच्या पुर्व बाजुस असलेल्या मार्कंडेय टेकडीवरून पन्हाळ्यावर तोफांचा मारा करण्यात आला. छ्त्रपती शिवरायांनी इसवीसन १६७३ मध्ये पन्हाळा दुसऱ्यादा जिंकुन घेतल्यावर पन्हाळ्याच्या संरक्षणातील हा दोष काढुन टाकण्यासाठी मार्कंडेय टेकडीला तटा-बुरूजांनी बंदिस्त करून पावनगडची निर्मिती केली. पावनगडाच्या बांधकामाची जबाबदारी चोख पार पाडल्याबद्दल महाराजांनी अर्जोजी यादव व हिरोजी फर्जंद यांना प्रत्येकी पाच हजार होनांचे बक्षीस दिले.
राणी ताराबाईंच्या कारकिर्दीत औरंगजेबाने मार्च १७०१ मध्ये पन्हाळा आणि पावनगडला वेढा घातला. पण त्याला अनेक प्रयत्न करुनही त्याला तो जिंकता आला नाही. शेवटी किल्लेदाराला ५५,०००/- देऊन औंरगजेबांने किल्ला ताब्यात घेतला. पन्हाळ गडाचे नाव बानिशाह दुर्ग आणि पावनगडाचे नाव रसुलगड असे बदलले.
लक्ष्मी मंदिर पाहून परत रस्त्यावर येऊन २ मिनिटे चालत गेल्यावर डाव्या बाजूस हनुमंताचे मंदिर आहे. मंदिरा बाहेर हनुमंताची जूनी मुर्ती आहे. मंदिरा जवळ एक गोलाकार ३ फ़ूट खोल पाण्याचे टाकं आह त्याला ह्नुमान टाकं या नावाने ओळखले जाते. हनुमान मंदिर पाहून पुन्हा रस्त्यावर येऊन १० मिनिटे चालत गेल्यावर डाव्या बाजूला शंकर मंदिर दिसते. या मंदिराकडे जातांना उजव्या बाजूला वाड्याचे अवशेष पाहायला मिळतात. या वाड्याच मंदिराकडील दगडी बांधणीचे प्रवेशव्दार अजुनही शाबूत आहे. शंकर मंदिर काळ्या दगडात बांधलेल्या या मंदिरा समोर दगडी बांधणीचा नंदिमंडप आहे. मंदिरासमोर दोन तोफ़ा गाड्यावर ठेवलेल्या आहेत. मंदिराच्या मागे एक पाण्याचे टाक आहे . त्याच्या जवळच गोलाकार दगडी छत असलेली एक विहिर आहे. त्या विहिरीला तुपाची विहिर म्हणून ओळखले जाते.
तुपाची विहिर पाहून डाव्या बाजूला सरळ चालत गेल्यावर एक उंचवटा लागतो. तो उंचवटा चढून गेल्यावर एक गोल आकाराची छोटी विहिर पाहायला मिळते. ही विहिर पाहून पुन्हा उंचवटा उतरुन खाली आल्यावर उजव्या बाजूला कातळात कोरलेली आयताकृती प्रचंड मोठी बारव पाहायला मिळते. या बारवे मध्ये उतरण्यासाठी पायर्‍या आहेत. पायर्‍यां जवळ एक दगडी ढोणी आहे. या बारवेच्या मागच्या बाजूला अजून एक आयताकृती विहिर पाहायला मिळते. या विहिरी पाहून तसेच सरळ चालत तटबंदी पर्यंत गेल्यावर एक वाट खाली उतरताना दिसते . ही वाट बांबरवाडी, बुधवारपेठ या गावात जाते. पावनगडावरील रहिवाशी याच पायवाटेचा उपयोग आजही करतात. ही पायवाट पाहून झाल्यावर तटबंदीवरुन उजव्या बाजूला म्हणजेच पूर्वेकडे चालायला सुरुवात करावी. वाटेत काही बुरुज पाहायला मिळतात. या वाटेने १० मिनिटात आपण यशवंत बुरुजापाशी येतो. या बुरुजाच्या खाली एक दालन आहे. त्याला कमान असलेला दरवाजा आहे. या भागात पाहारा देणार्‍या पाहारेकर्‍यांसाठी हे बांधलेले असावे. बुरुजावर चढून जाण्यासाठी पायर्‍य़ा आहेत. पायर्‍या चढून वर गेल्यावर किल्ल्याच्या कड्याकडील बाजूस अजून एक तटबंदी आणि तीन बुरुज बांधलेले पाहायला मिळतात. हा बुरुज बाहेरच्या तटबंदी पेक्षा उंच बांधल्यामुळे किल्ल्याच्या बाहेर आणि आत लक्ष ठेवणे सहज शक्य होते. या बुरुजावर भगवा ध्वज लावलेला आहे. यशवंत बुरुज पाहून तटबंदी वरुन पुढे म्हणजेच दक्षिण दिशेला चालत गेल्यावर सूर्य चंद्र बुरुज पाहायला मिळतो. या बुरुजाच्या आतल्या बाजूच्या भिंतीवरील एका दगडावर सूर्य आणि चंद्राची प्रतिमा कोरलेली आहे. या बुरुजावर चढण्यासाठी पायर्‍या आहेत. पायर्‍या चढून वर गेल्यावर किल्ल्याच्या कड्याकडील बाजूस अजून एक तटबंदी आणि बुरुज बांधलेले पाहायला मिळतात. बुरुजाच्या पायर्‍यांजवळ तटबंदीत एक खोली आहे. त्याचे छप्पर कोसळलेले आहे.
सूर्य-चंद्र बुरुज पाहून तटबंदीवरुन पुढे चालत जातांना काही बुरुज लागतात. साधारणपणे १५ मिनिटात आपण किल्ल्याच्या टोकावरील भव्य बुरुजा जवळ पोहोचतो. या बुरुजाचा आकार चौकोनी आहे. बुरुजाच्या दोन्ही बाजूला खाली उतरणार्‍या पायर्‍या आहेत. खाली एखादे दालन असण्याची शक्यता आहे. बुरुजावर चढण्यासाठी पायर्‍या आहेत. बुरुजावरुन ज्योतीबाचा डोंगर आणि दुरवरचा प्रदेश पाहायला मिळतो. हा बुरुज पाहून किल्ल्याच्या दुसर्‍या बाजूच्या तटबंदीवरुन किल्ल्याच्या प्रवेशव्दाराच्या दिशेने चालत गेल्यावर काही बुरुज पाहायला मिळतात. पुढे तटबंदीला लागून हजरत पीर हुसेन जहांगिर उर्फ़ लगोडबंद बाबाचा दर्गा आहे. याठिकाणी एकेकाळी मार्कंडेय ऋषींची गुहा होती. आज या दर्ग्यात एक कबर आहे. दर्ग्या समोर एक भला मोठा बुरुज होता आणि त्या बुरुजाच्या आतमधून प्रवेशव्दाराकडे जाणार्‍या पायर्‍या एकेकाळी होत्या. आता बुरुज अर्धा ढासळलेला आहे आणि पायर्‍या सिमेंट कॉंक्रीटने बांधून काढलेल्या आहेत.
हा बुरुज पाहून पुढे गेल्यावर अजून एक बुरुज लागतो. त्या बुरुजाच्या बाजूने खाली जाण्यासाठी पायर्‍या आहेत. या पायर्‍यांनी ५ मिनिटे खाली उतरुन गेल्यावर एक पाण्याचे टाके आहे. हे टाके पाहून पुन्हा दर्ग्यापाशी येऊन पावनगडावरील वस्तीत आलेल्या रस्त्यापर्यंत चालत यावे. पन्हाळगडापासून आलेला रस्ता या वस्तीपाशी संपलेला आहे. या रस्त्याने परत हनुमंत प्रवेशद्वारापर्यंत चालत जाण्यास १० मिनिटे लागतात. या ठिकाणी आपली गडफ़ेरी पूर्ण होते.
२) पावनगडा खालच्या बुधवार पेठेतील बांबरवाडीतून एक वाट पावनगडावर येते . स्थानिक लोक हिच वाट वापरत असल्याने वाट मळलेली आहे. या वाटेने गडावर येण्यासाठी ३० मिनिटे लागतात.